Uvant maksimalistisk

Opningsutstillinga «Jeg kaller det kunst» ved det nye Nasjonalmuseet er nett tatt ned. Utstillinga var ei storstilt kunstmønstring som viste norsk samtidskunst frå dei siste åra, med over 250 verk frå til saman 150 kunstnarar og kunstnargrupper. Kuratorar for utstillinga var Geir Haraldseth og Randi Godø og den gjekk føre seg i Nasjonalmuseets tredje etasje, i rommet som har fått namnet Lyshallen. Lyshallen har eit areal på 2400 kvadratmeter og ei takhøgde på sju meter. Stor altså. Hallen er delt i tre salar, og utanfor finst ein romsleg terrasse vendt mot Oslo rådhus og Akershus festning.

Opningsutstillinga synte eit breitt spekter av kunstnariske praksisar og ein uvant maksimalistisk og overfylt bruk av utstillingsrommet. Gjennomgangstonen var kaotisk. Her var enormt mykje som skjedde. Verka var tett plasserte, nokre hang skrått frå taket, og korleis ein venda og snudde seg støytte ein fort på andre verk, baksida av verk. Her var ikkje like mykje luft mellom verka som den kvite kube vanlegvis gir oss, og her var langt færre veggar for kunsten å støtta seg på. Ikkje alle verktitlar og kunstnarnamn hang der dei pleier henga, men var oppgitt på tynne montre som anten stod fritt i rommet eller var festa på betongklossar som heldt enkeltverk ståande. Innimellom var det plassert spegl i ulike storleikar, som gjorde at du såg refleksjonar av andre verk samt deg sjølv som del av utstillinga. Utstillingsdesign var ved Diogo Passarinho Studio (forutan delen gjort av Goro Tronsmo), eit studio som er opptekne av korleis kjensler og minne kan framkallast gjennom romlege installasjonar, utan at det naudsynleg kom særleg fram i denne utstillinga.

Vi kallar det allslags

Utstillinga har fått både ris og ros, slik jo utstillingar ofte får, men i sum nok mest ris. Tittelen oppmoda til omskriving og på sett og vis karikering, og nokre kritikarar hoppa villig rett i det. NRK’s kritikar Mona Pahle Bjerke viste sitt vonbrot over utstillinga med tittelen «Jeg kaller det trist». ¹ Utstillinga er blitt kalla ein kjip variant av Haustutstillinga. I det nettbaserte tidsskriftet Kunstkritikk ytra Stian Gabrielsen at den store mengda verk og den inkluderande kuratorstrategien gjorde at merksemda til enkeltverk og enkeltkunstnarar i mønstringa vart så tynt smurt utover at den i prinsippet ikkje ga reell anerkjenning til nokon: «Åpningsutstillingen iler til unnsetning med en utplassering av definisjonsmakten, som erstatter museets vilje til å sondre mellom godt og dårlig, altså rangere, med radikal inkludering». ² Anders Olofsson på Kunsten.net kritiserte utstillinga for å vera redd for å formulera utsegn om samanheng, og stilte spørsmål om kven som skal gjera nettopp dette når Nordens største og mest ressurssterke kunstmuseum ikkje våger. ³ (Den omstridde) Klaus Schuwerk, arkitekten bak Nasjonalmuseet, uttalte si meining med setninga «Jeg kaller det søppel.» ⁴ Kunstnar Sverre Bjertnes uttalte tilbake i tid at det med utstillinga går føre seg ei ansvarsfråskriving av definisjonsmakt.

I kjernen av denne kritikken ligg tema som utveljing og definisjonsmakt, utstillingsdesign og kvalitet. I så måte er det interessant å spørja: Kva var kuratorgrepet bak utstillinga?

Sosiologisk kuratorgjerning

Kuratering handlar i stor grad om å velja ut, setja saman, syna fram – om å organisera ein presentasjon. I «Jeg kaller det kunst» gjorde kuratorane Haraldseth og Godø utveljing til eit tema i utstillinga, og dei freista gjera presentasjonen av kunst meir horisontal enn den pleier vera. Dei tydelegast kommuniserte utvalskriteria var at kunstnarane skulle vera levande og ikkje tidlegare innkjøpt av Nasjonalmuseet. Med dette indikerte kuratorane at dei søkte å inkludera verk og kunstnarskap som er å finna utanfor hovudstrøymen, i ettertid kan vi konstatera litt utanfor hovudstrøymen. Her er fleire godt etablerte kunstnarnamn i utstillinga, som Inger Bruun, Lars Korff Lofthus, Ingrid Kuiters, Marthe Ramm Fortun og Joar Nango, men òg mange nye og uetablerte.

Utveljing av verk til opningsutstillinga gjekk føre seg gjennom at kuratorane dreiv oppsøkande reiser rundt om i det ganske land, gjennom open innsending samt bruk av ei algoritmestyrt utveljing gjort med programvara Curatron. Programmet, utvikla av Cameron MacLeod, er ein onlineplattform som demokratiserer utvalsprosessen til (gruppe)utstillingar. Eit anonymt fagfelle- og seleksjonssystem, der kunstnarar sjølv legg inn sin eigen profil og stemmer på føretrekte med-utstillarar. I tillegg har marknadstenkingsfilosofien bak metoden NABC (need, approach, benefit, competition), utvikla ved Stanford Research Institute, stått sentralt, i alle høve i startfasen av arbeidet med utstillinga. Dette er ei slags forskingsbasert målgruppetenking, hyppigare nytta i produkt- og designutvikling enn i museumssektoren. I dette tilfellet brukt for å retta utstillingsproduksjon mot eit ungt segment som ikkje allereie er kunstmuseumsgjengarar. Svara på kva effektar marknadstenkingsfilosofien har hatt gir seg ikkje naudsynleg sjølv, antakeleg er det vanskeleg å spora direkte samanhengar, men noko av svara skulle ein tru er å finna i publikumsstatistikk.

Den kuratoriske strategien bak «Jeg kaller det kunst» er på fleire måtar utprega sosiologisk (sjølv om den òg openbart har sine kunsthistoriske referansar, til dømes til salongheng frå 1600- og 1700-talet der verk hang skrått frå taket for å få plass i overfylte utstillingsrom). Kuratorane har skapt ei utstillinga som rettar blikket mot (kunst)sosiologiske spørsmål om innanfor og utanfor det etablerte i kunstfeltet, mot kva kunst er, kven som oppsøker utstillinga(r), korleis ein skal eller kan te seg i museumsrommet, og korleis kunstinstitusjonar kan nå ut til fleire. Utstillinga freistar vera spreidd i alder, kjønn, geografisk og kulturelt opphav, og kunstnarisk uttrykk, og kuratorane har søkt å vera transparente om utvalsstrategiane og -verktøya. Bruken av spegl kan òg kallast eit sosiologisk grep i det dei tek merksemda over på resepsjonen av kunst, på ditt blikk og kva som formar det. Kor leitar du etter svar på om kunstverk er bra? Tenkjer du det er bra fordi verket er å finna på eit museum? Fordi kunstnaren allereie er (aner)kjend? Fordi du sjølv likar kunstverket? Eller fordi det ikkje liknar søppel?

Både dei kuratoriske strategiane og utstillingsdesignet set kunstfeltets hierarkiske oppbygging under lupa. Utstillinga plasserer seg tydeleg inn i Haraldseth sin kuratorpraksis, som ei slags nasjonal forlenging etter utstillingane «Åpen dør» (Rogaland kunstsenter, 2013), «Hvem eier historien?» (Stavanger kunstmuseum, 2014) og «An Anonymous System» (Rogaland kunstsenter, 2017). Tema i alle er utveljing, mangfald, innanfor og utanfor, kanonisering, hierarki, demokrati og horisontalitet. Ikkje minst er dei døme på institusjonskritikk, og på at institusjonskritikken er internalisert, altså at kunstinstitusjonar sjølv initierer utstillingar og kunstprosjekt med institusjonskritisk form og innhald slik at desse skjer på innsida av kunstinstitusjonane i vel så stor grad som på utsida. ⁵

Anerkjenning

Gabrielsen si ytring om at den horisontale merksemdspreiinga i prinsippet ikkje gir reell anerkjenning til nokon, kan i etterpåklokskapens lys konstaterast å vera nettopp berre prinsipiell. Enkeltverk i «Jeg kaller det kunst» evna fint stå fram og skilja seg ut, for eigen del til dømes Pearla Pigao sin lydteppeinstallasjon «Different kinds of water», Lars Korff Lofthus sine foto av quirky bunadar i «Herrebunad redigert», Janicke Schønning sine blekkmalerier «River Drawings IV» og «River Drawings V» (som gjerne kunne hengt nærare augehøgd), og Ragnhild Arneberg sitt gigantiske broderi «Convention». I tillegg veit vi at i skrivande stund er 13 verk frå utstillinga kjøpt inn til museet si samling.

Til spørsmålet om kva som gjer at noko vert anerkjend som kunst, var det vidare uunngåeleg å ikkje sjå kunstmønstringa i tredje etasje i ein slags vedvarande samtale med verk frå samlingsutstillinga i andre etasje. Der nede heng til dømes Matias Faldbakken sitt verk «Fem flate esker» (2013), som er nettopp flate pappesker som er ramma inn og dermed gjort til kunst. Koplingar av denne typen gjer det tydeleg at tidsdimensjonen er sentral for opphøying og anerkjenning – om nokre år har noko oppe statusen til noko nede i museumsbygget.

Men kva skuldast kritikken? Dårleg kunstnarisk kvalitet? Slett kuratorarbeid? Lengten etter det vante? At kunst skal kritiserast? Eg tenkjer at både misnøye og opphøying faktisk i ganske stor grad handlar om luft. Eg trur ikkje det er så mykje verka som forstyrrar – sjølv om det klart er enkeltverk blant dei 250 som manglar kvalitet, øving, idé – men utstillingsdesignets sparsommelege haldning til luft. Tenk berre på kva som skjer med eit objekt om du tek det ut av sin vante kontekst og plasserer det på ein kvit pidestall, eller åleine på eit bord. Det står der for seg sjølv, du kan gå rundt det, inspisera det frå fleire kantar, du ser objektet på ein annan måte. Du opphøyer det.

Eit meir opplagt (og dermed keisamt) val for opningsutstillinga ville vore å nytta Lyshallen til å visa eit lite tal skulpturelle verk som fekk stå bortimot åleine i sitt potente kunstnærvær. Arkitekt Klaus Schuwerk hadde nettopp eit slikt forslag innbakt i kritikken sin, han ville gjerne sett eit fåtal einslege verk av Richard Serra i Lyshallen. Sikkert verknadsfullt, men det ville ikkje overraska nokon. Medan eg går rundt i utstillinga tek eg meg sjølv likevel fleire gonger i å sjå fram mot at Lyshallen skal visa seg gjennom ei få-objekts-utstilling. Til å sjå rommet løfta fram enkeltverk i eit meir kvit kube-format. Kva indikerer denne lengten etter få objekt og mykje luft?

Posert iscenesetting?

«Jeg kaller det kunst» er ei form for demokratisk iscenesetting, demokratisk fordi den forsøker legga til rette for større grad av medråderett for deltakarar og publikum, iscenesatt fordi den set noko i scene, forsøker å skapa noko som står fram som ekte, uvisst med kva effekt. Scenen i opningsutstillinga er forsøkt rigga med fleire verk og breiare samansetnad kunstnarar enn vanleg, med atypisk utstillingsdesign, noko meir fokus på bruk og interaksjon i sjølve utstillinga samt eit ekstensivt performance- og sideprogram.

Gjennom utstillingsdesign og speglbruk, presseskriv og marknadsføring, inviterer kuratorane oss, publikum, til å leita etter svara på kva som er god og dårleg kunst i oss sjølve. Utstillinga kjem med ein slags inviterande gest – som er same gest som har fått kritikarar til å ytra at dei saknar at Nasjonalmuseet vel, eller i alle høve sluttar å lata som at dei ikkje vel. Kor vidt grepa bidrar til å myndiggjera oss publikum, eller å fråskriva og tilsløra makta og ansvaret til Nasjonalmuseet, står for så vidt uavklart. Kanskje litt av begge.

To ting er det likevel trygt å konkludera med; sjølv om noko er mangfaldig og annleis tyder det ikkje at her ikkje går føre seg utveljing, kvalitetsvurderingar og rangering. Samstundes: det å tematisera hierarkia i kunstfeltet er ikkje det same som å rokka ved dei same hierarkia.

Deltakande kunstnarar i «Jeg kaller det kunst»:

Aage Gaup, Agatha Wara, Aino Hivand, Alexander Johan Andreassen, Alt går bra, Anders Kvammen, André Tehrani, Ann Holmgren & Mette Herniette, Ann Rasmussen, Anna Ihle, Anne Siv Falkenberg Pedersen, Anne Tveit Knutsen, Anne-Karin Sundquist, Anniken Harlem Thorsen, Arne Rygg, Barbro Raen Thomassen, Ben Allal, Bendik Syversætre Johannessen, Borgny Svalastog, Bård Kristiansen, Cameron MacLeod, Carl Mannov, Christer Karlstad, Christian Blandhoel, Marius Mathisrud og Oscar Juul-Sørensen, Dag Johan Haugerud og Cecilie Semec, Daisuke Kosugi, Dan Skjæveland, Dromedar, Edvine Larssen, Elena Abessinova, Eli Maria Lundgaard, Elina Waage Mikalsen, Ellen Harriet Ugelstad, Aurora Sander, Eva Margrethe Ballo, Frederick Nathanael og Vegard Øidvin, Frode Felipe Schjelderup, Glafira Severianova, Goro Tronsmo, Gunnveig Nerol, Hanan Benammar, Hanne Grete Einarsen, Hanne Nilsen Nygård, Hans Edward Hammonds, Herman Mbamba, Hilde Skancke Pedersen, Ida Immonen, Ihra Lill Scharning, Ilavenil Jayapalan, Ina Vang, Ingeborg Annie Lindahl, Inger Bruun, Ingerid Kuiters, Ingrid Toogood, Ingunn Utsi, Inti Wang, Janicke Schønning, Jasper Siverts, Jessica Williams, Jim Særnblom, Joar Nango, Johanne Hestvold, Jorunn Myklebust Syversen, Josef Halse, Karianne Stensland, Kenn-Ole Moen, Kent Fonn Skåre, Kim Laybourn, Kirsty Kross, Kjersti Vetterstad, Kristin Tårnes, Lars Korff Lofthus, Lars Sandås, Lena Trydal, Lill-Anita Olsen, Linda Lerseth, Lorents Aage Nagelhus, Lykourgos Porfyris, Mahlet Ogbe, Maija Liisa Björklund, Malk Sultan Al-Jabiri, Mari Aschim, Markus Li Stensrud, Marthe Karen Kampen, Marthe Minde, Marthe Ramm Fortun, Martin Sæther, Melanie Kitti, Mette Mygland, Milan Benza, Mor Efrony, Morten Langeland, Nar Jensen, Niels Munk Plum, Nikhil Vettukattil, Nora Joung, Odd Marakatt Sivertsen, Odd Sama, Oddleif Bang, Olou Samuel Komlan, Pearla Pigao, Petter Buhagen, Preben Holst, Ragnhild Arneberg, Regine Stensæth Josefsen, Roderick Hietbrink, Roghieh Asgari Torvund, Saksumdal Tempel med Anders Hergum, Samuel Brzeski, Sayed Hasan, Scott Elliot, Shwan Dler Qaradaki, Signe Førde Bødtker, Silas Henriksen og Cecilie Semec, Silje Figenschou Thoresen, Sille Storihle, Siri Austeen, Siri Hjorth og Sebastian Makonnen Kjølaas, Sissel M. Bergh, Siv Bugge Vatne, Skitzosatan, Sofie Amalie Klougart, Sten Are Sandbeck, Stine Gonsholt og Åse Løvgren, Susanne Hætta, Susie Wang, Synnøve Sizou Wetten, Synvis Glinn Nordin, Tenthaus kollektiv, Terese Longva, Tilda Moiseff, Tina Buddeberg, Tokyo Twins, Tollef Thorsnes, Tore Reisch, Tor-Finn Malum Fitje og Thomas Anthony Hill, Trond Nicholas Perry, Trude Viken, Uma Feed, Victor Guzman, Victoria Durnak, Vilde von Krogh, Wenche Nilsen, Wendimagegn Belete, Wetware Solutions, Yachi Yang.

Merete Jonvik er sosialantropolog og sosiolog. Ho er busett i Stavanger og jobbar som førsteamanuensis i sosiologi ved Institutt for medie- og samfunnsfag ved Universitetet i Stavanger. Ho underviser i tema som sosial ulikskap og materiell kultur. Forskingsområda hennar er innan kunst- og kultursosiologi. Jonvik har saman med Eivind Røssaak, Hanne Hammer Stien og Arnhild Sunnanå gitt ut boka Kunst som deling, delingens kunst (Fagbokforlaget). Boka omhandlar nye tendensar og samarbeid i samtidskunstfeltet i Noreg etter 2010. Saman med Hans Edward Hammonds ga Jonvik i 2021 ut publikasjonen Samarbeid mellom små og store vesen. Publikasjonen skriv frå eit deltakarbasert kunst- og forskingsprosjekt der Jonvik og Hammonds utforskar kva som skjer når barn og vaksne samarbeider om å laga eit kunstverk – som mest mogleg likestilte partar. I 2021 ga Jonvik ut rapporten Infrastrukturelle undersøkingar. Ein rapport om Atelier Kunstnerforbundet, ei evaluering av atelier- og utviklingsprogrammet Atelier Kunstnerforbundet, gjort på oppdrag av Kunstnerforbundet. Jonvik skriv fast for Contemporary Art Stavanger (CAS).