Slik eg hugsar det

Min far er snill, raus og morosam. Han er rettferdig og politisk, men langt i frå overtalande og sjølvhevdande. Han er prinsippfast i det stille. Han bruker få ord. Difor står dei få orda han seier seg ut. Særleg orda med kjærleik i. Dei står seg ut i minnebanken min. Det som gjer far min glad, trur eg, er at dei rundt han er glade. Dette er ein liten bit av far min. Sett gjennom meg.

Kor mykje er vel ikkje utelate?

Kva går tapt i forsøk på essensialisering?

Lene Berg er festspelkunstnar for Festspillene i Bergen 2022. Utstillinga Fra far opna i slutten av mai på Bergen Kunsthall. Utstillinga er eit kunstnarisk minnearbeid over ein far og over hans handlingar, så vel som spora sistnemnde har etterlate i etterkomarane sine liv. Far i dette tilfellet er Arnljot Berg (1931–1982), og som dottera var han òg filmskapar. Det særeigne med forteljinga om Arnljot Berg, som vert løfta fram i utstillinga, er at han

etter alt å døma

som vi trur

slik det latar til

drap si kone Evelyne Zammit Berg, Lene Berg si stemor, i ein forstad til Paris i 1975 i eller ved ein bil på ein parkeringsplass utanfor nokre bustadblokker. I 1975 var Lene Berg ni år. Fleire år seinare tok Arnljot Berg sitt eige liv.

Til liks med store delar av Lene Berg sin kunstnariske praksis, kvernar utstillinga på Bergen Kunsthall kring minne, fiksjon og sanning. Den tek for seg korleis dottera hugsar tida då far sat i fengsel i Frankrike, og korleis ho har tenkt og arbeidd med familiehistoria seinare. Utstillinga Fra far eit kunstnarisk nært, sårt og ope portrett av både Arnljot og Lene Berg, og av relasjonen mellom dei.

Kva var omstenda rundt dødsfallet?

Kvifor skjedde det?

Kven hugsar kva?

Korleis vert minne skapt?

Kva går tapt i gløymsel?

I boka In a place like this undersøkjer kunstnarane Duncan Higgins og Johan Sandborg det komplekse forholdet mellom fotografi og maleri, mellom språket i fotografi og språket i maleri.1Duncan Higgins & Johan Sandborg (2013) In a Place Like This, Kunst- og designhøgskolen i BergenFaktisiteten i fotografiet og representasjonen i maleriet, og glidingane mellom. Fleire av maleria avbilda i boka kunne heitt «eit portrett av ein far». Det kjem sikkert til hovudet mitt fordi eg tenkjer på Lene Berg sin far og på farsportrett, og fordi det smått figurative i maleriet liknar ein ståande kropp. Men kan ikkje dette òg vera eit portrett av eit menneske, like fullt som ei munnleg gjengiving eller ein dokumentar? Kva er fanga av ord, kva er fanga av streken, og kva er fanga i ei utstilling?

Kvart rom i utstillinga på Bergen Kunsthall har sin eigen farge, og vekkjer dels sine eigne kjensler. Den første salen du kjem inn i, er grøn. Her vises filmen Dagen står opp (7 min.). Filmen forsøker å ta for seg forlaupet på parkeringsplassen utanfor Paris, kvelden og natta i 1975, og undrar seg høgt – ved hjelp av ord og av objekt som vert flytta rundt i ein miniatyrmodell av parkeringsplassen – på om hendingsforlaupet og situasjonen ikkje like godt kunne vore annleis. Sidan ingen veit nøyaktig kva som skjedde. Ved hjelp av leikne og enkle objekt, som ein leikebil og papphus, vert hendingsforlaupet forsøkt rekonstruert. Filmen får fram det at vi kan hugsa noko klart, som vi sjølv ikkje har vore med på. Skapa minne om noko vi ikkje har opplevd gjennom eigne erfaringar. Som Lene Berg seier:

«Jeg var ikke der. Jeg husker det helt tydelig».

Går du til høgre til neste sal, kjem du inn i eit raudt rom. Her heng oppklipte filmstrimler frå taket. Det er filmar laga av Arnljot Berg, som Hennes meget kongelige høyhet (1968) og Døden i gatene (1970). I eit hjørne av det raude rommet står ein stabel filmrullar, ein radio (med lyd) og eit askebeger (med sneipar). Filmstrimlene som heng frå taket er fletta saman, frynsete i kantane og dannar krøllar og flokar når dei treff golvet. Endane ligg rugla i eit rot. Ein lyskastar rører seg rundt i rommet og gjer at ulike objekt er inne i og ute av fokus til forskjellige tider. Det gjer at vi ser mot noko. Ikkje ser noko anna. Lyset formar ei merksemdsline for oss, som ei forteljing som vel kva som skal løftast fram. Vi kan velja å følgja lyset og den valde merksemdslina, eller sjå mot der lyset ikkje er, mot mørket. Lyset kastar skuggar, avbildingar, forstørringar og mørkleggingar over Arnljot Berg sine filmar. Skuggar av fiksjon.

Fars fiksjon omgjort til dotteras fiksjon.

Innanfor det raude rommet er eit grått rom. Her vises 4-kanalsvideoverket Casting Arnljot (10 min.) der fire forskjellige skodespelarar tolkar Arnljot Berg og set ulike rollar til hans person, basert på eit manus skrive av Lene Berg. Her finst òg ei lysebrun madrass påsydd ord for farens lidingar og problem, tekstilar med ting frå far (menyar, bokomslag), og ein eldre analog telefon der du kan løfta av røret og høyra ei lydhistorie der dottera retter seg direkte til far.

Til far, frå Lene.

Verka i det grå rommet bringer fram, på sosiologisk vis, at vi som personar fyller fleire rollar, har ulike trekk som vi speler ut overfor forskjellige folk og i forskjellige situasjonar. Og at personar rundt oss – gjennom historier dei har om oss og slik dei forstår oss – «eig» ein del av forteljinga om kven vi er.

Går du til venstre innanfor det grøne rommet på Bergen Kunsthall, kjem du til eit kvitt rom. Rommet er lyst og lett og på sett og vis oppløftande. Reint konkret er rommet fylt av tekstilar, teikningar, lyd- og videoverk. I meir abstrakt forstand kjennest det ut som kjærleiken, barndomen og sårheitas rom. Kjærleik fordi kommunikasjonen mellom far og born i dette rommet verkar vera fylt med så mykje godt, barndom fordi kjærleiken er både visuelt og ordleg barnleg formidla, og sårheit fordi ein kan bli slått i bakken av kjenslene mangel på kontakt mellom nære familiemedlemmar vekkjer. Desperasjonen i ufrivillig avskjering mellom nære relasjonar og kommunikasjon mellom far i fengsel og borna i Noreg vises i brev og opplesingar. Teikningar av bror til Lene, Marius, er forstørra, trykt på tekstilar og heng ned frå taket. Teikningar frå Lene til far heng på veggen. Vi høyrer broren til Lene, som vaksen, lesa opp brev sendt til borna frå far. Breva inneheld forteljingar frå dagane til far i fengselet, skrive i eit biletleg språk tydeleg retta mot born. Her er framløfting av kvardagslegheiter det er lett å relatera til, interessevekkande spørsmålsformuleringar, koplingar mellom vanar i fengsel og vanar i det heimlege og kjende. Arnljot Berg fortel om kva type kaffi han drikk i fengselet. «Dere husker kanskje at jeg liker kald kaffe?» At plassen utanfor liknar ein skulegard. Breva er skrive til borna, men nyttar likevel av og til nemninga «barna mine» i staden for «dere». Det lagar ei avstand, uvisst av kva grunn. Far fortel til dømes om besøk han får i fengselet: «og da snakker jeg om barna mine». Og om ledige stunder han har: «da tenker jeg på barna mine». Her er mykje humor, kjærteikn og godord i skrifts form i breva. Den fysiske og psykiske avstanden kjennest samstundes betent og sår.

Innanfor det kvite rommet igjen, kjem du til eit svart rom. I dette rommet finst dei vanskelege tankane og spørsmåla det ikkje er mogleg å svara på. Som av alle moglege openberre grunnar likevel vert stilt.

«Er far ond, mor?».

«Hvordan drepte han henne, mor?».

Her finst avisutklipp frå nyhendesaker om Arnljot Berg frå 1975/76. I dette rommet «finst» òg Evelyne. Her er barnets kommunikasjon med mor, ikkje med far. Vi høyrer ei barnestemme lesa opp tankar Lene Berg i dag hugsar ho hadde som born, innimellom Lene Berg si vaksenstemme:

«Det er sånn jeg husker det».

Om det er tung stemning i det svarte rommet, er det lyst og meir oppløftande i det kvite. Det er lett å tenkja at fargane og stemningane speler på noko så enkelt som det vonde i oss og det gode i oss. Det raude rommet på si side kan tenkjast å løfta fram kreativitet og skapartrong. Det grå rollar og personlegdomstrekk. Romma kan òg sjåast i samanheng – som ei felles forteljing om minnekonstruksjon. Som ei mnemotisk vandring i Lene Berg sine tankar og minne om sin far. Mnemotikk er nemninga på korleis til dømes romlege inndelingar kan bidra til at vi hugsar betre, og kan hjelpa å dela inn minne. Kanskje har det vore naudsynt for dottera, heile vegen eller i samband med utstillinga, å skilja frå kvarandre «bitar av far». Kanskje fordi ho frå før ho var ti år var tvunge til å tenkja gjennom spørsmål om vondskap, godheit, død, nærleik og distanse til ein og same person, på anna vis enn dei fleste av oss — å dela det destruktive frå det gode, det kreative og oppvurderte frå det problematiske.

I fråskilde minnerom.

Ingen av romma representerer den heile og fulle sanninga, dei er bitar og brotstykke.

Til liks med Lene Berg sin siste film, False Belief (2019), om partnaren sitt møte med det amerikanske rettsvesenet, er Fra far ei personleg historie som har større og vidfemnande politiske, kulturelle og mediale forgreiningar. Begge er personlege minnearbeid som kastar lys over komplekse tema. I Fra far held Lene Berg fram med å jobba med autobiografisk materiale og med autofenomenologiske metodar. Ho utforskar eigne erfaringar med utvalde fenomen, samt dei kulturelle og politiske kontekstane erfaringane tek plass i.

Fra far løftar fram korleis gløymsel legg avgrensingar på forståingar. Til dømes om kven vi er. Det vert oppgitt i utstillingsteksten at i tida då Lene Berg arbeidde med utstillinga, så hugsa ho at ho sjølv hadde skrive brev til faren, men ikkje om ho fekk svar. Det vart til at ho leita fram breva som var del av korrespondansen med faren då han sat i fengsel – breva som finst i det kvite rommet. Gitt kor stor plass breva har i utstillinga, og den særeigne familiære kommunikasjonsforma som her kjem fram, er dette eit slåande døme på kor mykje det er mogleg å gløyma. Ein vert sett til å undra seg over kva grunnlag vi dannar vår sjølvforståing frå. Minnearbeidet stiller til skode korleis viktige bitar i forteljinga om ein relasjon, om eit menneske, kan ligga skjult i gløymselen. Over lang tid. Kanskje for alltid?

Kva anna ligg der som ikkje er kome fram i utstillinga?

Kor mykje har vi alle gløymt eller ikkje registrert, av bitar som er definerande for vår eigen identitet?

Og andre vegen, sidan det er mogleg å henta opp bitar frå gløymselen – gjennom til dømes minneframkallande objekt og skrift – skal vi la det gå sport i å utfordra gløymselen, eller skal vi la vera?

Vi er låst i det vi hugsar, ikkje i det vi ikkje hugsar. Heilt til vi hugsar meir.

Forutan forholdet mellom gløymsel og minne, står forholdet mellom dokumentar og fiksjon sentralt i Lene Berg sin kunstnariske praksis — sanning og konstruksjon. Situert sanning. Om ein set den biografiske historia i Fra far til sides, er det kanskje vel så mykje spørsmålet om korleis skildra ein far, eit menneske, ein relasjon, som vert løfta inn i lyset. Og ikkje minst korleis mangfaldet av relasjonar som finst rundt kvar og ein av oss er med og definerer kven vi er.

Kva er ein far?

I si enklaste tyding har spørsmålet eit kort og tilforlateleg svar. Det er ein av dei to som skapte deg. Samstundes inneheld det partikulære svaret, kva er ein far for deg, ein bortimot uendeleg variasjon. Sagt med andre ord (og framleis ikkje heilt sant): alle har ein far, men alles far er forskjellig.

Korleis skildra sin eigen far?

Kva skal med for å få eit inntrykk?

Og kva inntrykk er sant?

Korleis vil du omtala din far?

Essensen av eit menneske er ikkje essens, fordi vi er relasjonelle. Vi er fleire ting, mange ting, og vi er det i kraft av kva desse tyder og er for andre. Difor ligg bitar av svaret på kven vi er hos andre, ikkje berre hos oss sjølv.

Merete Jonvik er sosialantropolog og sosiolog. Ho har ein PhD. i sosiologi frå Universitetet i Stavanger (2015). Avhandlinga hennar, Folk om forskjellar mellom folk, er ei utforsking av korleis folk frå ulike samfunnslag oppfattar og kommuniserer sosiale og kulturelle forskjellar. Jonvik bur og jobbar i Stavanger, som førsteamanuensis i sosiologi ved Institutt for medie- og samfunnsfag ved Universitetet i Stavanger. Forskingsområda hennar er hovudsakeleg innanfor kunst- og kultursosiologi. Jonvik har saman med Eivind Røssaak, Hanne Hammer Stien og Arnhild Sunnanå gitt ut boka «Kunst som deling, delingens kunst» (Fagbokforlaget, 2020). Boka omhandlar samtidskunstfeltet i Noreg etter 2010. Gjennom eit utval kunstnariske og kuratoriske praksisar, i tillegg til kunstnariske formidlingsarbeid, vert nye samarbeidsformer, kunstnariske delingsformer, kunstnarrollar og bruk av ny teknologi i kunstsamanheng omtalt og analysert. Jonvik skriv sporadisk for Contemporary Art Stavanger (CAS).